Hoe maken economische actoren keuzes in een situatie waar hun uitkomsten afhankelijk zijn van de keuzes van anderen? Het gevangenendilemma, een fundamenteel concept binnen de speltheorie, biedt inzicht in dit soort strategische interacties. In dit artikel duiken we diep in het gevangenendilemma, illustreren we het met voorbeelden en leggen we uit hoe het van toepassing is op verschillende situaties, van prijsafspraken tussen bedrijven tot internationale politiek. Of je nu studeert voor een economietentamen of gewoon geïnteresseerd bent in de werking van strategisch denken, dit artikel biedt je een helder en uitgebreid overzicht.

Inhoudsopgave

• Wat is het Gevangenendilemma?
• De Basis van het Spel
• De Payoff Matrix
• Dominante Strategie en Nash-evenwicht
• Voorbeelden van het Gevangenendilemma
  • Prijsafspraken tussen bedrijven
  • Wapenwedloop
  • Milieuproblematiek
• Wanneer is samenwerking mogelijk?
• Het Iteratieve Gevangenendilemma
• Kritiek op het Gevangenendilemma
• Conclusie

Wat is het Gevangenendilemma?

Het Gevangenendilemma is een standaardvoorbeeld binnen de speltheorie dat aantoont waarom twee individuen (of partijen) niet altijd willen samenwerken, zelfs als het in hun beider belang zou zijn. Het illustreert de spanning tussen individueel rationeel handelen en collectief welzijn.

De Basis van het Spel

In de klassieke versie van het Gevangenendilemma worden twee verdachten, laten we ze Anna en Ben noemen, gearresteerd voor een misdrijf. De politie heeft echter onvoldoende bewijs voor een veroordeling. Ze ondervragen Anna en Ben in afzonderlijke cellen, waardoor ze niet met elkaar kunnen communiceren. Elk van hen heeft twee opties:

• Bekennen: De ander beschuldigen van het misdrijf.
• Zwijgen: Ontkennen betrokken te zijn bij het misdrijf.

De Payoff Matrix

De mogelijke uitkomsten (payoffs) worden weergegeven in een payoff matrix. Hieronder een voorbeeld:

Uitleg van de cijfers (aantal jaren gevangenisstraf):

• Beide bekennen: Beide krijgen een gematigde straf (-5 jaar).
• Anna bekent, Ben zwijgt: Anna wordt vrijgesproken (0 jaar), Ben krijgt een zware straf (-10 jaar).
• Anna zwijgt, Ben bekent: Ben wordt vrijgesproken (0 jaar), Anna krijgt een zware straf (-10 jaar).
• Beide zwijgen: Beide krijgen een lichte straf (-1 jaar).

Dominante Strategie en Nash-evenwicht

Een dominante strategie is de beste optie voor een speler, ongeacht wat de andere speler doet. In het Gevangenendilemma is bekennen de dominante strategie voor zowel Anna als Ben.

• Als Ben bekent: is het voor Anna beter ook te bekennen (-5 i.p.v. -10).
• Als Ben zwijgt: is het voor Anna nog steeds beter te bekennen (0 i.p.v. -1).

Hetzelfde geldt voor Ben. Omdat beide bekennen, komen ze terecht in de uitkomst waarbij beide 5 jaar gevangenisstraf krijgen. Deze uitkomst is een Nash-evenwicht: geen van beide spelers kan zijn situatie verbeteren door individueel een andere strategie te kiezen, gegeven de strategie van de andere speler. Het is echter niet de optimale uitkomst (ze zouden beter af zijn met slechts -1 jaar). Dit is de paradox van het Gevangenendilemma.

Voorbeelden van het Gevangenendilemma

Het Gevangenendilemma komt in veel situaties voor in het echte leven. Hier zijn enkele voorbeelden:

Prijsafspraken tussen bedrijven

Twee concurrerende bedrijven kunnen afspreken om de prijzen van hun producten hoog te houden (een kartel). Als beide bedrijven zich aan de afspraak houden, maken ze een hoge winst. Echter, elk bedrijf heeft de prikkel om stiekem de prijs te verlagen om zo marktaandeel te winnen. Als een bedrijf de prijs verlaagt, wordt het aantrekkelijker voor consumenten en maakt het meer winst, ten koste van het andere bedrijf, die een relatief lagere winst creeërt. Uiteindelijk kan dit leiden tot een prijzenoorlog, waarbij beide bedrijven minder winst maken dan wanneer ze de afspraak hadden gehouden. Beide bedrijven hebben de neiging om de prijzen te verlagen, waardoor de markt in een evenwicht terechtkomt met lagere prijzen en minder winst voor beide partijen.

Wapenwedloop

In een wapenwedloop tussen twee landen hebben beide landen de keuze om al dan niet te investeren in wapens. Als beide landen investeren, voelt geen van beide zich veiliger, maar ze zijn wel veel geld kwijt. Als geen van beide investeert, is er vrede en is er geen geld verspild. Echter, elk land heeft de prikkel om toch in wapens te investeren, uit angst dat de ander dat ook doet.

Milieuproblematiek

Elk land kan ervoor kiezen om de uitstoot van schadelijke stoffen te verminderen of niet. Als alle landen de uitstoot verminderen, profiteert iedereen van een schoner milieu. Echter, elk land heeft de prikkel om dat niet te doen. Het verminderen van de uitstoot is duur en kan de economie schaden. Als een land besluit de uitstoot niet te verminderen, profiteert het van de economische voordelen zonder zelf de kosten van milieuvervuiling te dragen (de kosten hiervan zullen weer bij andere landen terecht komen).

Wanneer is samenwerking mogelijk?

Hoewel het Gevangenendilemma lijkt te suggereren dat samenwerking onmogelijk is, is dit niet altijd het geval. Factoren die samenwerking kunnen bevorderen:

• Herhaalde interacties: Als het spel vaker wordt gespeeld, kunnen spelers leren elkaar te vertrouwen en samen te werken.
• Reputatie: Als een speler een reputatie heeft van betrouwbaarheid, is de kans groter dat anderen met hem samenwerken.
• Sancties: Als er sancties staan op ontrouw, worden spelers gestimuleerd om zich aan de afspraken te houden.
• Communicatie: Als spelers met elkaar kunnen communiceren, kunnen ze afspraken maken en elkaar aanmoedigen om zich eraan te houden.

Het Iteratieve Gevangenendilemma

Het iteratieve (herhaalde) Gevangenendilemma biedt een andere dynamiek dan het eenmalige spel. In dit scenario spelen dezelfde spelers het Gevangenendilemma meerdere keren achter elkaar. Dit introduceert de mogelijkheid van strategieën gebaseerd op eerdere zetten van de andere speler en maakt het mogelijk om vertrouwen op te bouwen of wraak te nemen voor ontrouw.

Een bekende strategie in het iteratieve Gevangenendilemma is “Tit-for-tat”:

• Beginnend met samenwerking: In de eerste ronde wordt er samengewerkt (zwijgen).
• Kopiëren van de vorige zet: Vervolgens wordt in elke ronde de zet van de tegenstander uit de vorige ronde gekopieerd. Als de tegenstander in de vorige ronde heeft samengewerkt, wordt er weer samengewerkt. Als de tegenstander in de vorige ronde heeft verraden, wordt er verraden.

Tit-for-tat is succesvol gebleken omdat het een goede balans biedt tussen samenwerking en verdediging. Het is vriendelijk (begint met samenwerking), vergevingsgezind (verraadt slechts één keer als reactie op verraad) en duidelijk (de strategie is gemakkelijk te begrijpen).

Kritiek op het Gevangenendilemma

Hoewel het Gevangenendilemma een nuttig model is, zijn er ook kritiekpunten:

• Realiteitsvreemd: In het echte leven zijn situaties vaak complexer dan in het model.
• Vereenvoudiging: Het model gaat uit van rationele spelers, terwijl mensen in de praktijk niet altijd rationeel handelen.
• Eenzijdig perspectief: Het Gevangenendilemma gaat uit van een statische situatie, terwijl de omgeving in de praktijk kan veranderen.

Conclusie

Het Gevangenendilemma is een krachtig concept dat inzicht biedt in strategische interacties en de spanning tussen individueel belang en collectief welzijn. Hoewel het een vereenvoudigd model is, kan het ons helpen om beter te begrijpen waarom samenwerking soms moeilijk te bereiken is. Door de factoren te begrijpen die samenwerking bevorderen, kunnen we proberen situaties te creëren waarin samenwerking waarschijnlijker wordt.

Bekijk de uitlegvideo

Bekijk de andere onderwerpen uit hoofdstuk Samenwerken en onderhandelen

• Gevangenendilemma
• Gevangenendilemma: economisch perspectief
• Battle of the sexes
• Sequentieel spel – ultimatumspel (uitbreiding)
• Sequentieel spel – zelfbinding
• Herhaald simultaanspel
• Samenvatting Speltheorie
• Sequentieel spel – ultimatumspel
• Herhaald simultaanspel – geloofwaardige dreiging
• Externe effecten en collectieve goederen
• Samenwerken en onderhandelen
• Het berovingsprobleem